Lê Ngộ Châu và Di Sản Tạp Chí Bách Khoa Miền Nam (1957-1975)

Lê Ngộ Châu, một tên tuổi gắn liền với tạp chí Bách Khoa – diễn đàn trí thức quan trọng bậc nhất miền Nam Việt Nam trước năm 1975. Dù không trực tiếp cầm bút nhiều, ông được xem là “linh hồn”, người đã chèo lái con thuyền Bách Khoa vượt qua bao thăng trầm trong suốt 18 năm tồn tại. Bài viết này, dựa trên tư liệu và góc nhìn của BS Ngô Thế Vinh, một cộng tác viên của tạp chí, sẽ phác họa chân dung Lê Ngộ Châu và hành trình lịch sử đầy dấu ấn của Tạp chí Bách Khoa, một di sản văn hóa đồ sộ cần được tìm hiểu và lưu giữ, nay đã có thể tiếp cận qua các bản tải trọn bộ Tạp chí Bách Khoa PDF được số hóa.

Tiểu sử Lê Ngộ Châu

Lê Ngộ Châu sinh ngày 30 tháng 12 năm 1923 (tuổi Quý Hợi) tại làng Phú Tài, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Ông từng tham gia kháng chiến chống Pháp. Năm 1951, ông hồi cư về Hà Nội, trở thành nhà giáo và làm hiệu trưởng một trường trung học tư thục khi mới 29 tuổi. Năm 1954, ông di cư vào Nam, tham gia Hội Văn hóa Bình dân, một tổ chức có hệ thống Trường Bách khoa Bình Dân tại các tỉnh miền Nam và xuất bản nội san Bách Khoa Bình Dân. Chính tờ nội san này sau đó đã đóng vai trò quan trọng trong sự ra đời của tạp chí Bách Khoa.

Lịch sử Tạp chí Bách Khoa

Giai đoạn Sáng lập và Những Bước Đầu

Năm 1957, hai ông Huỳnh Văn Lang và Hoàng Minh Tuynh sáng lập tạp chí Bách Khoa, xuất bản mỗi tháng hai kỳ, với tôn chỉ là “Diễn đàn chung của tất cả những người tha thiết đến các vấn đề Chính trị, Kinh tế, Văn hóa, Xã hội.”

Nguồn vốn ban đầu đến từ sự đóng góp của một nhóm 30 nhân sĩ trí thức, gồm nhà giáo, nhà báo, chuyên viên, công chức cao cấp. Mỗi người góp 1.000 đồng (tương đương khoảng 1/5 lương giám đốc thời đó), tổng cộng được 29.500 đồng – một số tiền đáng kể, tương đương hơn 20 lạng vàng năm 1957. Danh sách 29 người góp vốn (một người góp 500 đồng không nêu tên) được in ở bìa sau các số báo đầu, bao gồm những tên tuổi như: Lê Đình Chân, Tăng Văn Chỉ, Đỗ Trọng Chu, Bùi Kiến Thành, Phạm Ngọc Thảo, Võ Thu Tịnh… Trái với một số nhận định, nhiều người trong nhóm này cũng trực tiếp viết bài cho Bách Khoa ngay từ những số đầu tiên.

Chủ nhiệm đầu tiên là Huỳnh Văn Lang (sinh 1922), một trí thức Nam Bộ gốc Trà Vinh, du học Pháp, Canada, Mỹ, và là nhân vật quan trọng trong đảng Cần Lao thời Đệ Nhất Cộng Hòa, giữ chức Giám đốc Viện Hối Đoái. Vị thế này giúp Bách Khoa dễ dàng có được các hợp đồng quảng cáo lớn từ ngân hàng và công ty thương mại, đảm bảo nguồn tài chính ổn định trong những năm đầu.

Theo ông Huỳnh Văn Lang, thư ký tòa soạn ban đầu là bà Phạm Ngọc Thảo (Phạm Thị Nhiệm), người đã mời các cây bút tên tuổi như Nguyễn Hiến Lê, BS Nguyễn Văn Ba, BS Dương Quỳnh Hoa, và đặc biệt là nhà văn Nguiễn Ngu Í cộng tác. Chính Nguiễn Ngu Í sau đó đã giới thiệu thêm Bùi Giáng, Nguyễn Thị Hoàng và nhiều tác giả khác.

Tuy nhiên, việc xin giấy phép xuất bản Bách Khoa gặp nhiều khó khăn. Phải mất nửa năm nhóm sáng lập mới được cấp phép bằng cách “mượn” giấy phép của nội san Bách Khoa Bình Dân thuộc Hội Văn Hóa Bình Dân. Điều này được chính Lê Ngộ Châu (ký tên Bách Khoa Thời Đại) tiết lộ trong số Kỷ niệm 10 năm (Số 241-242), cho thấy cội nguồn thực sự của tờ báo và phần nào hé lộ xu hướng “dân chủ tập trung” của chính quyền thời bấy giờ.

Địa chỉ tòa soạn ban đầu là 55 Bà Huyện Thanh Quan, sau dời về nhà in Văn Hóa (412-414 Trần Hưng Đạo). Từ số 40 (1/9/1958), Bách Khoa chính thức định vị tại 160 Phan Đình Phùng, Sài Gòn – địa chỉ gắn liền với tên tuổi tạp chí cho đến cuối cùng.

Vai trò Quyết định của Lê Ngộ Châu

Năm 1958, khi Huỳnh Văn Lang đi tu nghiệp ở Mỹ, Lê Ngộ Châu được Hoàng Minh Tuynh giới thiệu vào làm thư ký tòa soạn. Từ đây, ông dần trở thành người điều hành thực tế của Bách Khoa. Sau biến cố 1/11/1963, ông Huỳnh Văn Lang bị bắt và đến tháng 2/1965 thì không còn đứng tên chủ nhiệm.

Từ số 195 (15/2/1965), tạp chí đổi tên thành Bách Khoa Thời Đại, và Lê Ngộ Châu chính thức đứng tên chủ nhiệm. Ông tiếp tục điều hành và phát triển tờ báo. Đây là giai đoạn Bách Khoa có nhiều cải tiến quan trọng cả về nội dung và hình thức. Nội dung trở nên đa dạng, cân bằng hơn với các số chuyên đề về tôn giáo (Cao Đài, Hòa Hảo, Ba-Hai, Hồi giáo…), loạt bài giới thiệu chân dung nhà văn (“Sống và Viết Với”). Hình thức trình bày sáng sủa, bìa báo do các họa sĩ danh tiếng như Tạ Tỵ, Phạm Tăng, Văn Thanh và các tài năng trẻ như Lâm Triết, Nghiêu Đề thiết kế.

Các cây bút cộng tác lâu năm và cả những người mới đều nhìn nhận Lê Ngộ Châu là người có kiến thức rộng, khiêm tốn, trầm tĩnh, được xem như “linh hồn” của Bách Khoa. Ông không chỉ duy trì mà còn phát hiện và bồi dưỡng nhiều cây bút trẻ sau này thành danh như Lê Tất Điều, Trần Hoài Thư, Hoàng Ngọc Tuấn, Thế Uyên, Nguyễn Mộng Giác, Túy Hồng, Nguyễn Thị Hoàng, Trùng Dương, Nguyễn Thị Thụy Vũ.

Một minh chứng cho sự nhạy bén văn chương của Lê Ngộ Châu là việc ông nhận ra giá trị bài thơ Còn Chút Gì Để Nhớ của Vũ Hữu Định (một tên tuổi lạ lúc đó) và lập tức mang đến nhờ Phạm Duy phổ nhạc, tạo nên một ca khúc bất hủ.

“Gia đình Bách Khoa” và Tính “Xôi Đậu”

Tòa soạn 160 Phan Đình Phùng dưới sự điều hành của vợ chồng Lê Ngộ Châu – Nghiêm Ngọc Huân đã tạo ra một không khí ấm cúng, thân ái, khiến nhiều người gọi Bách Khoa là “gia đình Bách Khoa”. Các tên gọi khác như “nhóm”, “động” (Nguiễn Ngu Í), hay “lò” (Trùng Dương) cũng phần nào phản ánh sự gắn bó và vai trò vườn ươm tài năng của tạp chí.

Tuy nhiên, Bách Khoa cũng được nhà thơ Nguyên Sa ví như một vùng “xôi đậu”, nơi quy tụ nhiều khuynh hướng chính trị, tư tưởng khác biệt, thậm chí đối lập:

• Thời kỳ đầu (Huỳnh Văn Lang): Có Phạm Ngọc Thảo (cán bộ CS nằm vùng), BS Dương Quỳnh Hoa (tham gia Mặt trận Giải phóng), Phan Lạc Tuyên (tham gia đảo chính 1960, sau theo CS).
• Thời kỳ sau (Lê Ngộ Châu): Có Võ Phiến (chống cộng), Vũ Hạnh (cán bộ CS nằm vùng), cùng các cây bút trung dung hoặc “thành phần thứ ba” như Nguyễn Hiến Lê, LM Nguyễn Ngọc Lan, Nguiễn Ngu Í. Bản thân Lê Ngộ Châu xuất thân từ kháng chiến cũng được xem là thành phần thứ ba.

Sự đa dạng này thể hiện bản lĩnh và sự khéo léo của Lê Ngộ Châu trong việc dung hòa các khác biệt, quy tụ được nhiều cây bút uy tín thuộc mọi miền, mọi thế hệ, giữ cho Bách Khoa một vị thế độc lập tương đối.

Quan điểm Chính trị và Những Thử Thách

Tuyên ngôn trên số báo đầu tiên nhấn mạnh việc xây dựng đất nước toàn diện (kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội) và Bách Khoa là diễn đàn đóng góp sáng kiến. Tuy nhiên, quan điểm chính trị của tạp chí có sự thay đổi qua hai giai đoạn:

• Giai đoạn 1 (1957-1963): Dưới sự điều hành của Huỳnh Văn Lang (một nhân vật trong chính quyền Ngô Đình Diệm), Bách Khoa thể hiện rõ thái độ thân chính quyền. Các số báo đầu trích dẫn nhiều tư tưởng của TT Ngô Đình Diệm. Đặc biệt, các bài viết của Huỳnh Văn Lang như “Những Kẻ Phá Hoại Chế Độ” (BK số 43, 1958) lên án các đảng phái quốc gia đối lập, hay “Những Kẻ Phản Loạn” (BK số 97, 1961) gay gắt kết tội nhóm đảo chính 11/11/1960 (trong đó có cả nhà văn Nhất Linh) là “phản quốc”. Việc Nhóm Văn Hóa Ngày Nay của Nhất Linh không xin được giấy phép ra báo (được thông báo trên Bách Khoa) cũng phản ánh bối cảnh chính trị thời đó. Trớ trêu thay, chính Huỳnh Văn Lang sau đó lại cùng Phạm Ngọc Thảo âm mưu đảo chính (nhưng bất thành) để “giữ ông cụ” Diệm bằng cách loại trừ phe ông Nhu.
• Giai đoạn 2 (Sau 1963): Sau khi chế độ Ngô Đình Diệm sụp đổ, Bách Khoa (lúc này do Lê Ngộ Châu điều hành thực tế) có cái nhìn ôn hòa hơn. Bài viết “Cảm nghĩ về sự cáo chung của một chế độ độc tài” (ký tên Tiểu Dân, BK số 165, 15/11/1963) phân tích bài học 9 năm Đệ Nhất Cộng Hòa một cách trầm tĩnh, không lên án cá nhân mà nhấn mạnh trách nhiệm của cả dân tộc. Dưới thời Lê Ngộ Châu, Bách Khoa trở nên đa nguyên hơn, dù vẫn phải đối mặt với nhiều khó khăn.

Khó khăn Tài chính và Kiểm duyệt

Sau năm 1963, khi Huỳnh Văn Lang không còn giữ vai trò chủ nhiệm, nguồn thu quảng cáo giảm sút, cộng thêm lạm phát và tình hình chiến sự khiến việc phát hành gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là ở miền Trung (vùng tiêu thụ báo lớn). Bách Khoa phải đối mặt với nguy cơ đình bản.

Lê Ngộ Châu đã phải xoay xở bằng nhiều cách: thay đổi nhà in tìm giá rẻ hơn (từ An Ninh, Văn Hóa, sang Tương Lai, rồi cuối cùng là Trí Đăng của Nguyễn Liên), giảm thiểu chi phí tòa soạn (chỉ còn 3 người). Dù khó khăn, Bách Khoa vẫn luôn đảm bảo nhuận bút cho cộng tác viên.

Việc thay đổi tên tạp chí nhiều lần (Bách Khoa -> Bách Khoa Thời Đại -> Bách Khoa -> Bách Khoa Đặc San -> Bách Khoa Giai Phẩm) cũng phần nào phản ánh những khó khăn chính trị và chính sách kiểm duyệt thay đổi thất thường.

Đỉnh điểm là Sắc luật 007/72 của TT Nguyễn Văn Thiệu, yêu cầu báo chí phải ký quỹ số tiền lớn (10 triệu đồng đối với bán nguyệt san), khiến nhiều tờ báo phải đóng cửa. Bách Khoa không đủ khả năng ký quỹ, buộc phải chuyển sang hình thức Giai phẩm, ra từng tập không định kỳ và giá báo tăng liên tục. Hình ảnh học giả Hồ Hữu Tường chống gậy đi ăn mày trong “Ngày Ký Giả đi ăn mày” (1974) trở thành biểu tượng bi hài cho sự cùng quẫn của tự do báo chí miền Nam giai đoạn cuối.

Trong giai đoạn khó khăn này, Lê Ngộ Châu nhận được sự giúp đỡ quý báu từ nhà giáo Phạm Long Điền (Phạm Tấn Kiệt), Giám đốc Nha Nghiên Cứu Bộ Giáo dục. Ông Long Điền đã linh hoạt giúp Bách Khoa có được giấy mua theo quy chế “tài liệu sách giáo khoa”, giúp nhà in Trí Đăng có nguồn giấy giá rẻ để duy trì việc xuất bản Bách Khoa cho đến tháng 4/1975.

Số cuối cùng của Bách Khoa là số 426, ra ngày 19/4/1975, với hình bìa là cảnh di tản hỗn loạn từ Cao nguyên về Nha Trang, khép lại hành trình 18 năm của một tạp chí danh tiếng.

Lê Ngộ Châu: Con người và Đóng góp

Qua lời kể của những người từng cộng tác và tiếp xúc, Lê Ngộ Châu hiện lên là một người chủ nhiệm tận tâm, khiêm tốn và tài năng.

• Kiến thức rộng và nhạy bén: Ông đọc kỹ tất cả bản thảo gửi đến, sửa chữa cẩn thận trước khi cho đăng. Ông có khả năng phát hiện tài năng mới và gợi ý đề tài cho người viết. Dù Bách Khoa có “tập đoàn chủ bút” (cách nói khiêm tốn của ông), quyết định cuối cùng vẫn thuộc về ông.
• Khiêm tốn và tận tụy: Ông không ký tên riêng trên báo (trừ bút danh chung “Bách Khoa”), coi nhiệm vụ chính là làm cho tờ báo thành hình và đăng bài của cộng tác viên. Ông ẩn nhẫn làm công việc tòa soạn bằng lòng yêu chữ nghĩa chân thật.
• Ân cần và chu đáo: Ông đối xử thân ái với mọi người, kể cả người viết trẻ. Ông nhớ ngày sinh, ngày giỗ của gia đình cộng tác viên, viết thư tay thăm hỏi những người lính cầm bút nơi tiền đồn.
• Hòa giải và kết nối: Ngay cả khi sang Mỹ năm 1994, ông vẫn sốt sắng đóng vai trò hòa giải khi nhận thấy sự “nghẽn mạch” giữa Võ Phiến và Nguyễn Mộng Giác trong việc điều hành tạp chí Văn Học hải ngoại.
• Kín đáo và trân trọng quá khứ: Ông không bao giờ kể lể chuyện riêng tư ở tòa soạn. Sau 1975, lo sợ bị khám xét, ông đã gửi hai hộp thư từ của Bách Khoa cho vợ Nguyễn Mộng Giác lưu giữ, nhưng cuối cùng chúng cũng bị hủy để đảm bảo an toàn. Việc phải “hiến” thư viện Bách Khoa cho cán bộ Hai Khuynh là một nỗi đau thầm lặng của ông.

Trần Hoài Thư nhận xét: “Nếu không có Bách Khoa, không có ông Lê Ngộ Châu thì chắc chắn tôi sẽ không có dịp đi vào con đường chữ nghĩa như ngày hôm nay.”

Di sản Bách Khoa và Số phận Sau 1975

Sau tháng 4/1975, “gia đình Bách Khoa” tan tác. Một số người may mắn di tản (Võ Phiến, Lê Tất Điều, Viên Linh, Túy Hồng, Thanh Nam…). Những người ở lại đối mặt với số phận bi thương.

• Phạm Việt Châu (tác giả Trăm Việt Trên Vùng Định Mệnh) tuẫn tiết.
• Nhiều văn nghệ sĩ (Tạ Tỵ, Trần Văn Tích, Vũ Hoàng Chương…) bị bắt đi tù cải tạo. Một số chết trong tù hoặc ngay sau khi ra tù (Hiếu Chân, Hoàng Vĩnh Lộc, Nguyễn Mạnh Côn, Hồ Hữu Tường, Vũ Hoàng Chương…).
• Học giả Nguyễn Hiến Lê, người viết nhiều nhất cho Bách Khoa, trải qua những năm tháng vỡ mộng và cay đắng.
• Lê Ngộ Châu không bị tù nhưng bị vô hiệu hóa, thư viện quý giá bị tịch thu. Nhiều khách từ Hà Nội vào vẫn tìm đến thăm ông tại tòa soạn cũ.

Một nhân vật gây tranh cãi là Vũ Hạnh (Nguyễn Đức Dũng / Cô Phương Thảo), cán bộ CS nằm vùng trong Bách Khoa. Sau 1975, ông lộ diện và bị cáo buộc đã chỉ điểm cho chính quyền mới bắt giữ nhiều văn nghệ sĩ miền Nam, kể cả những người từng cứu ông ra khỏi tù. Nhiều năm sau, ông vẫn tiếp tục viết bài đấu tố các nhà văn miền Nam và cả thế hệ trẻ có tư tưởng tự do. Việc ông vẫn nặng lời với Mỹ nhưng gửi con sang Mỹ sống cho thấy sự “ngụy tín” (mauvaise foi) mà Ngô Thế Vinh nhận xét. Võ Phiến đã từ chối gặp Vũ Hạnh khi ông này ngỏ ý muốn thăm trong một chuyến sang Mỹ.

Hành trình Tìm lại và Số hóa Bách Khoa

Nỗ lực phục hồi di sản văn học miền Nam, đặc biệt là tìm lại và số hóa toàn bộ tạp chí Bách Khoa, là công lao lớn của chị Phạm Lệ-Hương và anh Phạm Phú Minh ở hải ngoại. Với sự đóng góp của nhiều người, toàn bộ 426 số báo Bách Khoa đã được sưu tập, số hóa và đưa lên mạng Internet, lưu trữ trên Thư viện Người Việt Online, giúp độc giả ngày nay có thể dễ dàng tải và truy cập tài liệu Bách Khoa PDF quý giá này.

Đánh giá Tạp chí Bách Khoa

Tạp chí Bách Khoa (1957-1975) không chỉ là một tờ báo thông thường mà là một di sản văn hóa, một diễn đàn trí thức quan trọng bậc nhất của miền Nam Việt Nam trong giai đoạn lịch sử đầy biến động.

• Về nội dung: Bách Khoa đã phản ánh khá toàn diện các khía cạnh xã hội, văn hóa, chính trị, kinh tế miền Nam qua các mục Biên khảo, Nghị luận, Văn nghệ. Tạp chí giới thiệu các phong trào tư tưởng mới, các tôn giáo, chân dung văn nghệ sĩ, và là nơi phát hiện, nuôi dưỡng nhiều tài năng văn chương.
• Về vai trò: Dù trải qua những thay đổi về đường lối và chịu ảnh hưởng chính trị nhất định, Bách Khoa dưới thời Lê Ngộ Châu đã cố gắng duy trì sự đa nguyên, quy tụ nhiều tiếng nói khác biệt, tạo nên một không khí “gia đình” ấm cúng nhưng cũng không kém phần phức tạp (“xôi đậu”).
• Về giá trị lịch sử: Bộ báo Bách Khoa gồm 426 số là nguồn tư liệu vô giá cho các nhà nghiên cứu và thế hệ sau muốn tìm hiểu về đời sống trí thức, văn hóa, xã hội miền Nam Việt Nam trong gần hai thập kỷ. Việc số hóa và cung cấp Bách Khoa PDF giúp bảo tồn và phổ biến di sản này rộng rãi.
• Về Lê Ngộ Châu: Ông là nhân vật then chốt, “linh hồn” của Bách Khoa trong phần lớn thời gian tồn tại. Sự tận tụy, khiêm tốn, tài năng điều hành và khả năng dung hòa của ông là yếu tố quyết định giúp Bách Khoa vượt qua khó khăn, tồn tại suốt 18 năm và để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử báo chí và văn học Việt Nam.

Lê Ngộ Châu mất ngày 24 tháng 9 năm 2006 tại Sài Gòn, thọ 84 tuổi. Ông được an táng tại chùa Phổ Chiếu, Gò Vấp. Sự ra đi của ông để lại niềm tiếc thương sâu sắc cho những người từng biết và làm việc cùng ông. Di sản mà ông và Tạp chí Bách Khoa để lại sẽ còn mãi với thời gian.

Tài liệu tham khảo

1. Ngô Thế Vinh. Chân Dung Văn Học Nghệ Thuật & Văn Hóa. Việt Ecology Press 2017.
2. Trần Hoài Thư. Thư Quán Bản Thảo số 48, chủ đề viết về tạp chí Bách Khoa. https://tranhoaithu42.com/tqbt-so-48-tap-chi-bach-khoa/
3. Đặng Tiến. Ông Lê Ngộ Châu, 160 Phan Đình Phùng. https://damau.org/9238/le-ngo-chau-160-phan-dinh-phung
4. Dũ Lan Lê Anh Dũng. Vĩnh biệt ông Bách Khoa Lê Ngộ Châu. http://vietsciences.free.fr
5. Phạm Phú Minh. Bách Khoa điện tử Toàn tập [từ số 1 tới 426], Thư Viện Người Việt Online. https://www.nguoi-viet.com/ThuVienNguoiViet/BachKhoa.php
6. Phạm, Lệ-Hương. Hành trình đi tìm Bách Khoa. Phỏng vấn cá nhân. Huntington Beach 21/6/2021.
7. Huỳnh Văn Lang. Nhân chứng một chế độ, Một Chương Hồi ký, Tập Ba ([trang 208 – 219). Tác giả Xuất bản 2001.

Tải trọn bộ Tạp chí Bách Khoa PDF (Bản số hóa)

Để tìm hiểu sâu hơn về di sản văn hóa này và đọc trực tiếp các bài viết, tranh luận, tác phẩm đăng trên Bách Khoa suốt 18 năm, bạn đọc có thể truy cập và tải về bản số hóa toàn bộ 426 số Tạp chí Bách Khoa tại các kho lưu trữ trực tuyến uy tín, tiêu biểu là Thư Viện Người Việt Online do Phạm Phú Minh và Phạm Lệ Hương dày công thực hiện:

Truy cập Thư viện Bách Khoa Toàn tập (Số 1 – 426)

Đây là nguồn tư liệu vô giá cho các nhà nghiên cứu, sinh viên và tất cả những ai quan tâm đến lịch sử văn học, báo chí và xã hội miền Nam Việt Nam trước 1975.

TẢI SÁCH PDF NGAY